Tingnan ang wikitext ng Carbon dioxide

{{Chembox
| verifiedrevid = 477004235
| ImageFile1 = Carbon-dioxide-2D-dimensions.svg
| ImageFile1_Ref = {{Chemboximage|rect|??}}
| ImageSize1 = 170
| ImageName1 = Structural formula of carbon dioxide with bond length
| ImageFileL1 = Carbon_dioxide_structure.png
| ImageFileL1_Ref = {{Chemboximage|correct|??}}
| ImageSizeL1 = 121
| ImageNameL1 = Ball and stick model of carbon dioxide
| ImageFileR1 = Carbon-dioxide-3D-vdW.svg
| ImageFileR1_Ref = {{Chemboximage|correct|??}}
| ImageSizeR1 = 121
| ImageNameR1 = Spacefill model of carbon dioxide
| OtherNames = Carbonic acid gas<br />Carbonic anhydride<br />Carbonic oxide<br />Carbon oxide<br />Carbon(IV) oxide<br />Dry ice (solid phase)
| Section1 = {{Chembox Identifiers
| CASNo = 124-38-9
|  CASNo_Ref = {{cascite|correct|CAS}}
| PubChem = 280
|  PubChem_Ref = {{Pubchemcite|correct|PubChem}}
| ChEMBL = 1231871
| ChemSpiderID = 274
|  ChemSpiderID_Ref = {{chemspidercite|correct|chemspider}}
| UNII = 142M471B3J
|  UNII_Ref = {{fdacite|correct|FDA}}
| EINECS = 204-696-9
| UNNumber = 1013
| KEGG_Ref = {{keggcite|correct|kegg}}
| KEGG = D00004
| MeSHName = Carbon+dioxide
| ChEBI_Ref = {{ebicite|correct|EBI}}
| ChEBI = 16526
| RTECS = FF6400000
| ATCCode_prefix = V03
| ATCCode_suffix = AN02
| Beilstein = 1900390
| Gmelin = 989
| 3DMet = B01131
| SMILES = O=C=O
| SMILES1 = C(=O)=O
| StdInChI = 1S/CO2/c2-1-3
|  StdInChI_Ref = {{stdinchicite|correct|chemspider}}
| InChI = 1/CO2/c2-1-3
| StdInChIKey = CURLTUGMZLYLDI-UHFFFAOYSA-N
|  StdInChIKey_Ref = {{stdinchicite|correct|chemspider}}
| InChIKey = CURLTUGMZLYLDI-UHFFFAOYAO}}
| Section2 = {{Chembox Properties
| C = 1
| O = 2
| Appearance = Colorless gas
| Odor = Odorless
| Density = 1562 kg/m<sup>3</sup> <small>(solid at 1&nbsp;atm and −78.5&nbsp;°C)</small><br />770 kg/m<sup>3</sup> <small>(liquid at 56&nbsp;atm and 20&nbsp;°C)</small><br />1.977&nbsp;kg/m<sup>3</sup> <small>(gas at 1&nbsp;atm and 0&nbsp;°C)</small>
| Solubility = 1.45 g/L at 25&nbsp;°C, 100 kPa
| BoilingPtK = 216.6
| Boiling_notes = at 5.185&nbsp;bar
| MeltingPtK = 194.7
| Melting_notes = ''[[Sublimation (chemistry)|subl.]]'' 
| pKa = 6.35, 10.33 
| RefractIndex = 1.1120
| Viscosity = 0.07 [[Poise|cP]] at −78.5&nbsp;°C 
| Dipole = zero
}}
| Section3 = {{Chembox Structure
| MolShape = [[Linear (chemistry)|linear]]
}}
| Section4 = {{Chembox Thermochemistry
|   DeltaHf = −393.5&nbsp;kJ·mol<sup>−1</sup>
|   Entropy = 214&nbsp;J·mol<sup>−1</sup>·K<sup>−1</sup>
 }}
| Section7 = {{Chembox Hazards
| NFPA-H = 2
| NFPA-F = 0
| NFPA-R = 0
}}
| Section8 = {{Chembox Related
| OtherAnions = [[Carbon disulfide]]<br />[[Carbon diselenide]]
| OtherCations = [[Silicon dioxide]]<br />[[Germanium dioxide]]<br />[[Tin dioxide]]<br />[[Lead dioxide]]
| Function = [[carbon]] [[oxide]]s 
| OtherFunctn = [[Carbon monoxide]]<br />[[Carbon suboxide]]<br />[[Dicarbon monoxide]]<br />[[Carbon trioxide]]
| OtherCpds = [[Carbonic acid]]<br />[[Carbonyl sulfide]]
}}
}}
Ang '''dioksido de karbono''' ay isang [[kompuwestong kimikal]] na binubuo ng  dalawang mga atomong [[oksiheno]] na [[kobalenteng kawing|kobalenteng nakakawing]] isang atomong [[karbono]]. Ang [[pormulang kimikal]] ng carbon dioxide ay CO<sub>2</sub>.

Bilang bahagi ng [[siklong karbono]], ang mga halaman, algae at mga cyanobakterya ay gumagamit ng enerhiyang liwanag upang magpotosintesis ng [[karbohidrata]] mula sa dioksidong karbono at [[tubig]] na lumilikha ng oksiheno bilang isang tinatapong produkto.<ref>{{cite book|author1=Donald G. Kaufman|author2=Cecilia M. Franz|title=Biosphere 2000: protecting our global environment|url=http://books.google.com/books?id=nm5FAAAAYAAJ|accessdate=11 October 2011|year=1996|publisher=Kendall/Hunt Pub. Co.|isbn=978-0-7872-0460-0}}</ref> Gayunpaman, ang potosintesis ay hindi maaaring mangyari sa kadiliman at sa gabi, ang ilang dioksidong karbono ay nalilikha ng mga halaman tuwing [[respirasyon ng selula]].<ref>[http://www.legacyproject.org/activities/foodfactories.html Food Factories]. www.legacyproject.org. Retrieved on 2011-10-10.</ref> Ang dioksidong karbono ay nalilikha sa pamamagitan ng [[kombustiyon]] ng [[coal]] o [[hidrokarbono]], permentasyon ng mga asukal sa [[serbesea]] at paggawa ng [[wine]] at sa pamamagtian ng respirasyon ng lahat ng mga organismong nabubuhay. Ito ay inilalabas sa hininga ng mga tao at hayop na panglupain. Ito ay nilalabas sa mga bulkan, mga maiinit na batis, mga geyse at ibang mga lugar kung saan ang [[kortesa ng mundo]] ay manipis at pinapalaya mula sa mga abtong karbonata sa pamamagitan ng [[disolusyon]].  Ang CO<sub>2</sub> May malaking interes sa mga epektong pangkapaligiran ng dioksidong karbono. Ito ay isang mahalaang [[gaas na greenhouse]] na nag-iinit ng ibabaw ng mundo sa mataas na temperatura sa pamamagitan ng pagbabawas ng panlabas na radyasyon. Ang pagsusunog ng mga nakabase sa karbonong panggatong simula ng [[himagsikang industriyal]] ay mabilis na nagpataas ng mga konsentrasyon ng dioksidong karbono sa atmospero na nagpapataas ng rate ng [[pag-iinit na pang-globo]] at pagsasanhi ng [[antropoheniko]]ng [[pagbabago sa klima]]. Ito rin ang pangunahing pinagmumulan ng [[asidipikasyon sa karagatan]] dahil tinutunaw nito ang tubig upang bumuo ng [[asidong karboniko]] na isang [[mahinang asido]] dahil sa ang ionisasyon nito sa tubig ay hindi kumpleto. 
: {{chem|CO|2}} + {{chem|H|2|O}} {{eqm}} {{chem|H|2|CO|3}}

==Mga katangiang kimikal at pisikal==
===Istruktura at pagkakawing===
Ang molekulang dioksidong karbono ay linyar at [[sentrosimetiko]]. Ang dalawang mga kawing na C-O ay magkatumbas at maiksi (116.3 [[picometer|pm]]) na umaayon sa dobleng pagkakawing.<ref name=Green/>  Dahil ito ay sentrosimetiko, ang molekula ay walang [[dipolo]]ng elektrikal. Umaayon sa katotohanan ito, ang tanging dalawang mga bandang bibrasyonal ay napagmamasdan sa [[IR spectrum]] – isang modong paghahatak na antisimetriko sa 2349&nbsp;cm<sup>−1</sup> at isang malilikong modo malapit sa  666&nbsp;cm<sup>−1</sup>. May isa ring simetrikong modong paghahatak sa  1388&nbsp;cm<sup>−1</sup> na mapagmamasdan lamang sa [[spektrum na Raman]].
===Sa solusyong matubig===
Ang dioksidong karbono ay [[soluble]] sa tubig kung saan baliktad na mababago sa {{chem|H|2|CO|3}} ([[asidong karboniko]]).

Ang [[batas ni Henry|konstanteng ekwilibriyum na hidrasyon]] ng asidong karboniko ay <math>K_{\mathrm h}=\frac{\rm{[H_2CO_3]}}{\rm{[CO_2(aq)]}}=1.70\times 10^{-3}</math> (sa  25 °C). Kaya ang karamihan ng dioksidong karbono ay hindi nababago sa asidong karboniko ngunit nananatili bilang mga molekulang CO<sub>2</sub> na hindi umaapekto sa pH. Ang mga relatibong konsentrasyon ng {{chem|CO|2|, H|2|CO|3}} at mga anyong [[deprotonasyon|deprotonatado]]ng {{chem|HCO|3|−}} ([[bikarbonate]]) at {{chem|CO|3|2−}}([[karbonata]]) ay nakasalalay sa [[pH]]. Gaya ng ipinapakita sa [[Bjerrum plot]], sa neutral o katamtamang tubig na alkalino (pH > 6.5), ang anyong bikarbonata ay nananaig  (>50%) at nagiging pinakanananaig (>95%) sa pH ng tubig dagat. Sa napaka alkalinong tubig (pH > 10.4) ang anyong nananaig (>50%) ay karbonata. An gmga karagatan na katamtamang alkalino na may tipikal na pH = 8.2–8.5 ay naglalaman ng mga 120&nbsp;mg ng bikarbonata kada litro. Sa pagiging [[asidong diprotiko|diprotiko]], ang asidong karboniko ay may dalawang mga [[konstanteng disosiasyong asido]] na ang una ay para sa disosiasyon tungo sa ionong bikarbonata(na tinatawag ring karbonatang hidroheno (HCO<sub>3</sub><sup>−</sup>):

:H<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> {{eqm}} HCO<sub>3</sub><sup>−</sup> + H<sup>+</sup>
:''K''<sub>a1</sub> = {{val|2.5|e=-4|u=mol/litre}}; p''K''<sub>a1</sub> = 3.6 at 25 °C.<ref name=Green>{{Greenwood&Earnshaw2nd}}</ref>
Ito ang tunay na asidong konstanteng disosiasyon na inilalarawan bilang <math>K_{a1}=\frac{\rm{[HCO_3^-] [H^+]}}{\rm{[H_2CO_3]}}</math> kung saan ang denominador ay kinabibilangan lamang na kobalenteng nakakawing na  H<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> at hindi nagsasama ng hydradong CO<sub>2</sub>(aq). Ang higit na mas maliit at kadalasang sinisiping halaga malapit sa {{val|4.16|e=-7}} ay isang maliwanag na halagang kinakalkula sa hindi tamang pagpapalagay na ang lahat ng natunaw na  CO<sub>2</sub> ay umiiral bilang asidong karbonik upang ang <math>K_{\mathrm{a1}}{\rm{(apparent)}}=\frac{\rm{[HCO_3^-] [H^+]}}{\rm{[H_2CO_3] + [CO_2(aq)]}}</math>. Dahil ang karamihan ng mga natutunaw na CO<sub>2</sub> ay nananatili bilang mga molekulang CO<sub>2</sub>, ang ''K''<sub>a1</sub>ay may mas malaking denominador at isang higit na mas maliit na halaga kesa sa tunayna ''K''<sub>a1</sub>.<ref>Jolly, William L., ''Modern Inorganic Chemistry'' (McGraw-Hill 1984), p. 196</ref>

Ang ionong bikarbonata ay isang espesyeng atmospero na maaaring umasal bilang isang asido o isang base depende sa pH ng solusyon. Sa mataas na pH, ito ay malaking naghihiwalay sa ionong karbonata (CO<sub>3</sub><sup>2−</sup>):
:HCO<sub>3</sub><sup>−</sup> {{eqm}} CO<sub>3</sub><sup>2−</sup> + H<sup>+</sup>
:''K''<sub>a2</sub> = {{val|4.69|e=-11|u=mol/litre}}; p''K''<sub>a2</sub> = 10.329
Sa mga organismo, ang produksiyon ng asidong karbonisa ay kinakatalisa ng [[ensaym]] na  [[anhidraseng karboniko]].

===Mga reaksiyong kimikal ng CO<sub>2</sub>===
Ang CO<sub>2</sub> ay isang mahinang [[elektropila]]. Ang reaksiyon nito sa tubig ay nagpapakita ng katangiang ito kung saan ang hidroksido ang nukleopila. Ang ibang mga nukleyopila ay may reaksiyon rin. Halimbawa, ang mga [[karbanion]] na ibininigay ng mga [[reahenteng Grignard]] at mga [[kompuwestong organolitiyum]] ay may reaksiyon sa CO<sub>2</sub> upang magbigay ng mga karboksilata: 
:MR  +  CO<sub>2</sub>   →   RCO<sub>2</sub>M   (where M = Li or MgBr at R = [[alkyl]] or [[aryl]]).

Sa mga [[kompleks na metal na dioksidong karbono]], ang CO<sub>2</sub> ay nagsisilbi bilang isang ligando na maaaring magpadali sa pagbabago ng  CO<sub>2</sub> sa ibang mga kemikal.<ref>M. Aresta (Ed.) "Carbon Dioxide as a Chemical Feedstock" 2010, Wiley-VCH: Weinheim. ISBN 978-3-527-32475-0</ref>

Ang pagpapaliit ng CO<sub>2</sub> tungo sa CO ay ordinaryong mahirap at mabagal na reaksiyon: 
:CO<sub>2</sub> +  2 e<sup>−</sup>  +  2H<sup>+</sup>   →   CO  +  H<sub>2</sub>O
Ang redoksong potensiyal para sa reaksiyong ito malapit sa  pH 7 ay mga −0.53 V ''laban sa'' pamantayang elektrodong hidroheno. Ang ensaym na naglalaman ng nikel na [[dehidrohenaseng monoksidong karbono]] ay nagkakatalisa ng prosesong ito.<ref>Colin Finn, Sorcha Schnittger, Lesley J. Yellowlees, Jason B. Love "Molecular approaches to the electrochemical reduction of carbon dioxide" Chemical Communications 2011, 0000.  {{DOI|10.1039/c1cc15393e}}</ref>

===Mga katangiang pisikal===
[[File:Carbon dioxide pressure-temperature phase diagram.svg|left|thumb|220px|Ang yugtong diagrama ng presyon na dioksidong karbono ay nagpapakita ng [[tripleng punto]] at [[puntong kritikal]] ng dioksidong karbono]]. 
[[File:Dry Ice Pellets Subliming.jpg|left|thumb|220px|Sampol ng dioksidong karbonong solido o mga pellet na tuyong yelo]]
Ang dioksidong karbono ay walang kulay. Sa mga mababang konsentrasyon, ang gaas ay walang amoy. Sa mas mataas na mga konsentrasyon, ito ay may matalas na amoy na asidiko. Sa pamantayang temperatura at presyon, ang densidad ng dioksidong karbono ay mga  1.98&nbsp;kg/m<sup>3</sup> na mga 1.5 beses ng hangin. Ang dioksdiong karbono ay walang estadogn likido sa mga presyon na mababa sa {{convert|5.1|atm|lk=in}}. sa 1 atmopsero malapit sa presyon ng lebel ng dagat, ang mga gaas ay direkta nadedeposito sa isang solido sa mga temperaturang mababa {{convert|-78.5|C|F K}} at sa solidong ay direktang nagsusublima sa isang gaas na mataas sa  −78.5&nbsp;°C. Sa estadong solido nito, ang dioksidong karbono ay karaniwang tinatawag na [[tuyong yelo]]. Ang likidong dioksidong karbono ay nabubuo lamang sa mga presyon na mas mataas sa  5.1 atm; ang tripleng punto ng dioksidong karbono ay mga  518 [[kPa]]sa −56.6&nbsp;°C. Ang puntong kritikal ay 7.38 MPa sa 31.1&nbsp;°C.<ref>{{cite web|url=http://webbook.nist.gov/cgi/cbook.cgi?ID=C124389&Units=SI&Mask=4#Thermo-Phase|title=Phase change data for Carbon dioxide|publisher=National Institute of Standards and Technology|accessdate=2008-01-21}}</ref> Ang isa pang anyo ng solidong dioksidong karbono na napapagmasdan sa mataas na presyon ay isang amorposong tulad ng salaming solido.<ref>{{cite journal|last=Santoro|first=M.|year=2006|title=Amorphous silica-like carbon dioxide|journal=Nature|volume=441|pages=857–860|doi=10.1038/nature04879|pmid=16778885| last2=Gorelli|first2=FA|last3=Bini|first3=R|last4= Ruocco|first4=G|last5=Scandolo|first5=S|last6=Crichton|first6=WA|issue=7095|bibcode = 2006Natur.441..857S }}</ref> Ang anyong ito ng salamit na tinatawag na carbonia ay nalilikha ng [[sobrang paglalamig]] ng pinainit na CO<sub>2</sub> sa sukdulang presyon (40–48 [[GPa]] o  400,000 atmospero) sa isang [[diyamanteng anbil]]. Ang pagkakatuklas na ito ay nagpapautnay ng teoriya na ang dioksidong karbono ay maaaring umiral sa isang estadong salamit katulad ng ibang mga kasapi ng pamilyang pang-elemento nito tulad ng [[silikon]]([[silica|silica glass]]) at [[dioksidong hermaniyum]]. Hindi tulad ng silica at mga salaming hermaniya, ang salaming carbonia ay hindi matatag sa mga normal na presyon at bumabalik sa gaas kapag ang presyon ay pinalaya. 
==Mga sanggunian==
{{reflist}}
{{Oxides of carbon}}
{{Global Warming}}

[[Kategorya:Mga kompuwestong kimikal]]


{{agham-stub}}