Tingnan ang wikitext ng Paghahati

{{For|uri ng bilang|hatimbilang}}{{Aritmetika operasyon}}[[Talaksan:Divide12by3.svg|thumb|'''{{Math|1=12 &div; 4 = 3|size=100%}}''', o kung babasahin,  "''labindalawa hinati sa tatlo ay apat''."]]
Sa [[matematika]], ang '''paghahati''', '''pagbabahagi''', o '''dibisyón''' (mula [[Wikang Kastila|Kastila]] ''división'') ay isa sa apat na pangunahing [[Operasyon (matematika)|operasyon]] ng [[aritmetika]], Madalas ginagamit ang tandang panghati o tandang pambahagi (''division sign'', "÷") bilang simbolo ng paghahating matematikal, ngunit hindi ito ginagamit ng lahat, ni inirerekomendang gamitin, bagamat laganap ito sa mga bansang nagsasalita ng [[Wikang Ingles|Ingles]], kasama na ang [[Pilipinas]]. Inirerekomenda ng karamihan na gamitin ang [[solidus]] ("/") o di kaya'y linyang panghati (''fraction bar'') para sa operasyong ito.

Sa pinakamababang pananaw, ang paghahati ay isang proseso ng pagkakalkula sa kung gaano karami ang makakasya o masisiksik na bilang sa isa pang bilang.<ref>{{cite book|last1=Blake|first1=A. G.|title=Arithmetic|date=1887|publisher=Alexander Thom & Company|location=[[Dublin|Dublin, Irlanda]]|trans-title=Aritmetika|language=en}}</ref> Dahil hindi ito nagreresulta palagi ng isang buumbilang, nagkaroon tuloy ng iba't ibang mga paglalarawan at pagpapakahulugan sa prosesong ito.

Ang bilang na hahatiin ay tinatawag na ''hatiin'',<ref>{{Cite web|url=https://glosbe.com/tl/en/hatiin|title=hatiin|website=Glosbe|access-date=Disyembre 22, 2020|language=en}}</ref> samantalang ''pahati'' naman ang tawag sa bilang na maghahati.<ref>{{Cite web|url=https://glosbe.com/tl/en/pahati|website=Glosbe|access-date=Disyembre 22, 2020|language=en|title=pahati}}</ref> Ang resulta ng operasyong ito ay tinatawag namang ''kosyente'' o ''kahatian''.<ref>{{Cite web|url=https://glosbe.com/tl/en/kahatian|title=kahatian|website=Glosbe|language=en|access-date=Disyembre 22, 2020}}</ref>

Di tulad ng ibang mga pangunahing operasyon, hindi palagi sakto ang sagot sa paghahati. Tinatawag ang natira o "sobrang" bahagi na ''butal''. Ang paghahating may butal ay tinatawag na paghahating Euclid.

== Kahulugan ==
Bagamat napagkakasunduan na may ''hinahati'' sa operasyon ng paghahati, may dalawang magkaugnay ngunit magkaibang konsepto o pananaw sa kung ano ba talaga ang tamang kahulugan ng operasyon: pagbilang ng mga nakuhang bahagi o ''quotition,'' at pagsukat ng laki ng isang bahagi o ''partition''. 

Sa ''quotition'' halimbawa, hahatiin ang 20 sa malilit na bahagi na may lamang 5 bawat bahagi. Ang kabuuang bilang ng mga bahaging makukuha, 4, ang magiging sagot.

<math>20\div5=4</math>

<math>\underbrace{ 5+5+5+5}_{4 bahagi}=20</math>

Kung hindi makukuha ng sakto ang sagot tulad nitong susunod na halimbawa, may kasamang butal o remainder ang sagot.

<math>20\div8=2 r4</math>

<math>(\underbrace{ 8+8}_{2bahagi})+4=20</math>

Sa ''partition'' halimbawa, hahatiin sa 5 magkakasinlaking bahagi ang 20. Ang laki o dami ng lamang taglay ng isang bahagi, 4, ang sagot.

<math>20\div5=4</math>

<math>\underbrace{ 4+4+4+4+4}_{5 bahagi}=20</math>

Kung hindi makukuha ng sakto ang sagot tulad nitong susunod na halimbawa, magkakaroon ng hatimbilang (fraction) ang sagot.

<math>20\div8=2.5</math>

<math>\underbrace{ 2.5+2.5+2.5+2.5+2.5+2.5+2.5+2.5}_{8 bahagi}=20</math>

Ang pananaw na ''partition'' ay maihahalintulad sa konsepto ng ''unit factions'' <math>\left ( \frac{1}{2},\frac{1}{3},\frac{1}{5}\right )</math>: hahatiin ang isang buo sa maliliit at magkakasinglaking bahagi depende sa ''pamahagi'' o denominator at kukunin lamang ang isang bahagi bilang ''panakda'' o numerator.

Sa pormal na kahulugan, isang pandalawahang operasyon ang paghahati kung saan kung paparamihin ang kosyente nang ilang beses depende sa pahati nito. Dahil sa kahulugan nito, itinuturing ang paghahati bilang ang kabaligtarang operasyon ng pagpaparami. Ibig sabihin:

{{Spaces|4}}<math>(a \div b = c) = (c \times b = a) </math>

== Notasyon ==
Isinusulat ang paghahati sa dalawang paraan: ''palinya'' (<math>20 / 5 = 4</math>) at ''pahatimbilang'' (''<math display="inline">\frac {20}{5} = 4</math>).<ref name="mwdiv">{{MathWorld|id=Division|title=Division}}</ref>'' Gayunpaman, mas madalas gamitin ang anyong pahatimbilang sa larangan ng alhebra at agham. Sa labas ng dalawang larangang ito, ginagamit nang madalas ang palinyang ayos. Ito ang madalas ring gamitin ng mga wikang pamprograma dahil sa hindi madalas makita ang tandang panghati sa normal na tipaan (''keyboard'').

Ginagamit rin ang simbolong <math>\div</math> bilang tandang panghati. Una itong ipinakilala ng matematikong si [[Johann Rahn]] noong 1659 sa aklat niyang ''Teutsche Algebra'' ([[Wikang Filipino|Filipino]]: Alhebrang Aleman).<ref name="Cajori">{{cite book|author=Cajori, Florian|title=A History of Mathematical Notations|url=https://archive.org/details/b29980343_0002|publisher=Open Court Pub. Co.|year=1929|language=en|trans-title=Ang Kasaysayan ng mga Notasyong Pang-matematika}}</ref> Laganap ang simbolong ito sa mababang paaralan, samantalang ginagamit ang solidus sa mataas na paaralan. Hinihikayat ng mga pamantayan sa buong mundo na gamitin ang solidus at hindi ito, dahil ginagamit ng ibang mga bansa sa Europa ang <math>\div</math> bilang isang anyo ng [[Tandang pandagdag at pambawas#Tandang pambawas|tandang pambawas]].

Ginagamit rin ng mga [[wikang pamprograma]] ang solidus bilang tandang panghati. Ginagamit ng ilang mga [[software]] na pangmatematika, tulad ng [[MATLAB]], and baligtad na solidus ("\", ''backslash'' sa Ingles) para ibaligtad ang ayos ng paghati: nasa kaliwa ang tagahati imbes na sa kanan.

Maaari ring magamit sa mga hatimbilang ang kahit ano sa mga ayos na nabanggit. Itinuturing rin na mga hatimbilang ang lahat ng mga ekspresyon ng paghahati.

Minsan ding isinusulat ang paghahati gamit ang tutuldok (":"), lalo na sa mga bansang di laganap ang wikang Ingles.<ref>{{cite book|title=Mathematics for Teachers: An Interactive Approach for Grades K–8|url=https://archive.org/details/mathematicsforte0000sonn_w7w6|page=[https://archive.org/details/mathematicsforte0000sonn_w7w6/page/126 126]|author=Thomas Sonnabend|publisher=Brooks/Cole, Cengage Learning (Charles Van Wagner)|year=2010|isbn=978-0-495-56166-8|language=en|trans-title=Matematika para sa mga Guro: Isang Interaktibong Pagpapakita para sa mga Baitang K-8}}</ref>

{{Spaces|4}}<math>a : b</math>

Unang ipinakilala ito ni [[Gottfried Leibniz]] noong 1684 sa kanyang ''Acta eruditorum'' (Filipino: Akto ng Pagtuto).<ref name="Cajori" /> Ayaw ni Leibniz na magkaroon ng hiwalay na mga simbolo para sa mga [[tagway]] (''ratio'') at sa paghahati. Gayunpaman, madalas itong ginagamit sa kasalukuyan bilang simbolo sa tagway.

Madalas ding ginagamit ang mga anyong <math>b \overline{)a}</math> o <math>b)a</math> sa paghahati. Nilalagay ang bahagi sa itaas, samantalang nasa loob ang hahatiin at nasa labas naman ang tagahati. Ginagamit ito sa [[mahabaang paghahati]]. Bagamat may kasikatan ang notasyong ito, di matiyak ng mga eksperto ang kasaysayan sa likod nito.<ref name="Smith">{{cite book|title=History Of Mathematics|url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.201939|author=Smith, David Eugene|publisher=Ginn And Company|year=1925|trans-title=Kasaysayan ng Matematika|volume=2}}</ref>

== Katangian ==
Di tulad ng pagdaragdag o ng pagpaparami, ang pagpapalit-puwesto ([[Katangiang komutatibo|komutatibo]]) ng mga bilang sa paghahati ay maaaring magresulta sa magkaibang sagot. Ibig sabihin, hindi palaging magkatumbas ang <math>a / b</math>  sa <math>b/a</math>.<ref>{{Cite web|url=http://www.mathwords.com/c/commutative.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20181028172101/http://www.mathwords.com/c/commutative.htm|archive-date=Oktubre 28, 2018|title=Commutative Operation|trans-title=Operasyong Nagpapalit-puwesto|language=en|access-date=Oktubre 11, 2020}}</ref> Di tulad rin ng ibang mga operasyon, nagbabago ([[Katangiang asosyatibo|asosyatibo]]) ang sagot nito depende sa kung ano ang unang pares na hinati.<ref>{{Cite web|url=http://mathwords.com/a/associative_operation.htm|archive-url=https://web.archive.org/web/20181028042107/http://mathwords.com/a/associative_operation.htm|archive-date=Oktubre 28, 2018|title=Associative Operation|trans-title=Operasyong Nagbabago|language=en|access-date=Oktubre 11, 2020}}</ref> Halimbawa, ang sagot sa ekspresyong <math display="inline">(20 / 5) / 2</math> ay 2, ngunit kung nilipat ang mga panaklong sa 5 at 2, o <math display="inline">20 / (5 / 2)</math>, ang sagot ay magiging 8. Ito ay dahil na rin sa epekto ng [[ayos ng operasyon]], o mas kilalang PEMDAS.

Gayunpaman, tradisyonal na [[Katangiang di-nagbabago|kaliwa-muna]] ang pagkokompyut sa paghahati. Sa madaling salita, unang ikokompyut muna ang kaliwang termino sa mga kaso kung saan sunod-sunod ang paghahating kailangang gawin.<ref name="Order of arithmetic operations2">{{Cite web|archive-date=Marso 5, 2017|language=en|title=Order of arithmetic operations; in particular, the  48/2(9+3)  question.|trans-title=Ang ayos ng mga operasyong aritmetika; lalo na sa tanong na 48/2(9+3).|url=https://math.berkeley.edu/~gbergman/misc/numbers/ord_ops.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20170305004813/https://math.berkeley.edu/~gbergman/misc/numbers/ord_ops.html}}</ref><ref name="The Order of Operations">{{Cite web|url=http://eduplace.com/math/mathsteps/4/a/index.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20170608144614/http://eduplace.com/math/mathsteps/4/a/index.html|title=The Order of Operations|trans-title=Ang Ayos ng mga Operasyon|language=en|archive-date=Hunyo 8, 2017|access-date=Nobyembre 10, 2020}}</ref> Halimbawa:

{{Spaces|4}}<math>20 / 5 / 2 = (20 / 5) / 2 = 4 / 2 = 2</math>

Samantala, sa katangian naman ng [[Katangiang namamahagi|pamamahagi]] (''distributive property'') sa pagdaragdag at pagbabawas, ibinabahagi lagi ng kanang termino sa kaliwa ang sarili nito. Halimbawa:

{{Spaces|4}}<math>\frac{a \pm b}{c} = (a \pm b) / c = (a/c)\pm (b/c) =\frac{a}{c} \pm \frac{b}{c}.</math>

Iba sa pagpaparami,

{{Spaces|4}}<math>a \times (b \pm c) = (a \pm b) \times c </math>, kung saan pareho ang lalabas na produkto.

Sa madaling salita, di tulad ng paghahati, kayang mamahagi ang pagpaparami sa kaliwa't kanan nito.<references group="lower-alpha" />
== Mga sanggunian ==
<references responsive="" />{{Mababang aritmetika}}
{{stub|Matematika}}

[[Kategorya:Elementaryong aritmetika]]